Cứ tháng 3 âm lịch hằng năm là thời điểm đồng bào Dao tổ chức Tết thanh minh. Đây là một trong những Tết quan trọng của bà con cùng với Tết nguyên đán, Tết rằm tháng bảy. Dù Tết thanh minh của mỗi ngành Dao có những nét khác nhau, nhưng đều thể hiện việc con cháu tạ ơn, báo hiếu với tổ tiên, bậc sinh thành đã khuất thông qua việc sửa sang các phần mộ và cúng cầu tổ tiên che chở, phù hộ cho con cháu có một cuộc sống an lành, mùa vụ bội thu.

Dòng họ nào có nhiều con cháu thì cờ cắm trên mộ càng nhiều.

Để chuẩn bị tết thanh minh, các gia đình dòng họ người Dao Quần Chẹt tề tựu về nhà Tổ. Trước ngày thanh minh phải xem ngày tốt, tránh phạm phải những ngày kỵ của dòng họ đó. Sau khi chọn được ngày thì bắt buộc mời hai thầy cúng khác họ để cúng báo với tổ tiên. Từng gia đình cũng chuẩn bị các lễ vật  đa dạng như rượu, lợn, gà, bánh dày...để cúng dâng tổ tiên.

Trong bàn cúng của người Dao quần chẹt không thể thiếu hai loại tiền giấy, một là bản giấy trắng tượng trưng cho tiền bạc để chi tiêu, loại thứ hai là tiền giấy màu vàng tượng trưng cho kim loại quý là vàng. Người Dao quần chẹt cho rằng, các phần mộ tổ cách đây hàng nghìn năm có thể đã thất lạc nhưng vẫn phải thờ, phải tri ân. Do con cháu không còn biết ở đâu để đến tảo mộ sửa sang nên khi cúng thầy cúng sẽ cho lượng tiền giấy các phần mộ nhiều hơn mọi khi để tổ tiên có điều kiện sửa sang lại phần mộ, con cháu không phải động chạm sửa sang phần mộ cho người đã khuất. Mỗi phần mộ đó được biểu thị bằng một phần lễ riêng biệt.

Gia đình người Dao Khâu đi tảo mộ trong Tết tháng ba.

Ngoài tiền giấy cho chung thì mỗi phần mộ có một giấy bản được cắt bằng 3 ngón tay dài 50-60 cm tượng trưng cho giấy đóng ngựa (tiếng dao gọi là “mầu tải tzấy”), mỗi một mộ phần sẽ được hưởng riêng giấy đó và chỉ cúng trong nhà, không tảo mộ như các nhóm ngành Dao khác. Đến khi hóa vàng thì các phần mộ sẽ nhận được. Cúng thanh minh là cúng cho toàn bộ những người đã khuất vậy nên cá, tôm trong lễ cúng càng nhỏ càng ý nghĩa.

Ông  Trịnh Tiến Xuân, ở khu Sơn Nga, xã Nga Hoàng, huyện Yên Lập, tỉnh Phú Thọ cho biết thêm: “Cúng thanh minh là dịp con cháu của dòng họ đó bày tỏ sự biết ơn, tri ân cho những người đã khuất, do vậy trong vật cúng phải có nhiều tôm, cá thể hiện sự phong phú, đa dạng, nhiều sắc thái của đầu sinh dành cho các phần mộ, những người đã khuất đều được hưởng. Do vậy để được nhiều thì bà con lựa chọn những loài tôm cá thông thường có trong ao hồ, sông suối được làm sạch sẽ, chế biến đơn giản, có thể chiên, luộc, nướng rồi bày biện gọn gàng tươm tất là được. Sau khi cúng xong sẽ thành món ngon để con cháu thưởng thức”.

Người Dao Tiền cúng Tết thanh minh.

Người Dao Khâu ở huyện Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu chuẩn bị Tết thanh minh ngay từ những ngày đầu tháng ba âm lịch, các gia đình nhà nào nhà nấy tất bật lo xây đắp sửa sang phần mộ cho những người đã khuất. Những người đàn ông Dao thì lo làm giấy cúng, mua những tờ giấy ngũ sắc cắt thành những chiếc cờ rồi đến ngày tảo mộ, con cháu buộc lên những cành cây rồi cắm lên trên mộ. Những người phụ nữ Dao thì ủ rượu, đồ xôi, giã bánh giày.

Xôi ngũ sắc trong cúng thanh minh của người Dao.

Khi các gia đình đã định ngày đi tảo mộ, thường thì vào đầu tháng ba âm lịch trở đi đến hết ngày 22 âm, họ mang theo cuốc, xẻng, dao liềm nhằm sửa sang lại các ngôi mộ của tổ tiên được sạch sẽ. Họ cắm những cành cây nhỏ và treo cờ lên, tuyệt đối không chọn những cành cây có khả năng sống khi cắm trên mộ, sau đó gia chủ bày các lễ vật cùng bánh dày tượng trưng như những viên gạch để sửa sang lại mồ mả cho tổ tiên trong dịp thanh minh. Sau khi đi tảo mộ về, họ đi thẳng về nhà mình và không vào nhà khác, những mong tổ tiên sẽ luôn phù trợ cho gia đình một năm mọi điều may mắn, xung túc hạnh phúc.

Theo phong tục của người dao Khâu thì con gái vẫn được thờ cúng bố mẹ đẻ nhưng chỉ thờ một kiếp của người con gái, còn người con trai thì thờ cúng tổ tiên mãi mãi. Vậy nên cứ vào dịp tết thanh minh là dù ai đi đâu, ở đâu nhưng đến tháng ba âm lịch hàng năm cũng gắng về với gia đình, cùng đi tảo mộ. Anh Chẻo Liều Pao, ở xã Phăng Xô Lin, huyện Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu cho biết: “ Cứ vào tháng ba âm lịch là dịp thanh minh của người Dao khâu. Trong những ngày này là những ngày vui, râm ran tiếng nói cười, không khí ấm cúng đoàn tụ, gia đình lại có dịp quây quần tụ họp tưởng nhớ về tổ tiên cội nguồn với tấm lòng thành kính nhất. Thanh minh là một nét đẹp văn hóa mà con cháu luôn giữ tới muôn đời sau”

Theo truyền thuyết của người Dao Tiền khăn trắng ở huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng, từ xa xưa do họ chuyển cư xa nhất nên khi cha mất họ không kịp về để chịu tang cha, vì thế người phụ nữ Dao Tiền suốt đời phải đội trên đầu khăn trắng là khăn để chịu tang cha. Chính vì vậy, người dao Tiền khăn trắng ở đây không ra mộ tảo mộ như một số ngành Dao khác trong ngày thanh minh.

Theo tiến sĩ Bàn Tuấn Năng, cán bộ học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, khi chuẩn bị cho thời vụ mới, người Dao Tiền khăn trắng sẽ đến cảm tạ tổ tiên, cầu mong tổ tiên che chở phù hộ cho mùa màng bội thu, vạn vật tươi tốt, khỏe mạnh: “Chính vì câu chuyện chịu tang cha cả đời, và câu chuyện không về chịu tang được, nên người Dao Tiền không tảo mộ mà chỉ thờ cúng thanh minh ở nhà. Trong cúng thanh minh thì đều có xôi đỏ đen,có bánh dày là những lễ vật chuyên trở các niềm tin của con người gửi gắm vào thế giới tâm linh cho những người đã khuất. Tết thanh minh còn là câu chuyện lịch tiết, bắt đầu sau thanh minh là trời trong sáng, bắt đầu mưa thuận gió hòa chuẩn bị cho mùa vụ mới bội thu", tiến sĩ Bàn Tuấn Năng cho biết.

Tết thanh minh mang nhiều ý nghĩa như vậy nên đã trở thành một truyền thống tốt đẹp được cộng đồng người Dao duy trì từ đời này sang đời khác, nhắc nhở con cháu phải luôn tưởng nhớ tới cội nguồn và gắn kết tình thân trong gia đình, chòm xóm./.