Thuốc lá và rủi ro tiềm tàng về an sinh xã hội 

Trong bài viết đăng tải trên Cổng Thông tin điện tử Quốc hội Việt Nam cuối tháng 9 vừa qua, nhận xét về các phương án tăng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với mặt hàng thuốc lá của Bộ Tài chính, Đại biểu Quốc hội (ĐBQH) Tráng A Dương - Ủy viên chuyên trách Hội đồng Dân tộc của Quốc hội, Đoàn ĐBQH tỉnh Hà Giang, cho rằng cần phải có lộ trình triển khai phù hợp, không nên tăng đột ngột nhằm tránh những tác động tiêu cực.

Ông Dương cho biết thêm một chính sách thuế có hiệu quả phải đảm bảo đã được xem xét kỹ lưỡng những tác động đến các bên liên quan có thể bị ảnh hưởng bởi thuế suất hoặc việc cải cách cơ cấu thuế. 

Bên cạnh đó, sự thành công một chính sách thuế đòi hỏi một cơ cấu hoàn thiện để tạo ra thêm nguồn thu ngân sách để có thể được sử dụng nhằm tài trợ cho các chương trình hiệu quả, cụ thể đối với các mục tiêu phát triển y tế và xã hội của một quốc gia.

Tại Tọa đàm "Cân nhắc lộ trình khi sửa thuế tiêu thụ đặc biệt" thuộc chương trình Diễn đàn Kinh tế của Truyền hình Quốc hội phát sóng ngày 3/10, ĐBQH Hoàng Văn Cường, Ủy viên Ủy ban Tài chính Ngân sách của Quốc hội, cũng có những ý kiến tương đồng. 

Theo ông, cần có mức tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá một cách phù hợp, có lộ trình tăng vừa phải để tránh gây sốc dẫn đến những hậu quả tiêu cực đến nhà nước, an sinh xã hội, doanh nghiệp và mặt trận phòng chống thuốc lá lậu.

"Rõ ràng trồng lá thuốc lá là một trong những sinh kế căn bản, bền vững của người dân ở những vùng có ít lựa chọn các sản phẩm cây trồng. Và khi chúng ta đánh thuế TTĐB đối với thuốc lá thì đương nhiên là nhu cầu sản xuất sẽ giảm đi, dẫn đến nguyên liệu đầu vào phải giảm, từ đó ảnh hưởng trực tiếp ngay những nhóm đối tượng này", ông Cường chia sẻ.

Do đó, theo ông Cường, khi tính đến các phương án đánh thuế phải xem xét luôn các phương án chuyển dịch hoạt động sản xuất làm sao để người dân vẫn có được sinh kế tốt và không ảnh hưởng tiêu cực đến bình ổn chung của đời sống kinh tế - xã hội. "Khi đó cải cách thuế của chúng ta mới đạt được mục tiêu", ông nói.

Bên cạnh đó, buôn lậu thuốc lá hiện vẫn là vấn đề phức tạp tại Việt Nam khi nước ta có đường biên giới dài giáp ranh với nhiều quốc gia láng giếng, điển hình như Campuchia bỏ ngỏ không quản lý thuốc lá nhập vào nước này, đặc biệt là thuốc lá Jet và Hero, và đây là hai sản phẩm thuốc lá lậu chiếm thị phần lớn đang có mặt tại Việt Nam.

Các chủ đầu nậu người Việt Nam đã lợi dụng chính sách này để cấu kết với công dân nước láng giềng xây dựng các kho hàng để tập kết thuốc lá, chờ thời cơ vận chuyển trái phép về Việt Nam tiêu thụ. Do đó, khi tăng thuế suất cao ở mức vượt trội như đề xuất hiện nay thì các chuyên gia cũng dự báo tỷ lệ buôn lậu chắc chắn sẽ tăng rất nhiều.

Vì thế, ông Cường nhấn mạnh việc đánh giá tác động của việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt cần xem xét kĩ tình trạng nhập lậu thuốc lá vì khi tăng thuế bao giờ cũng kéo theo tăng buôn lậu. Ông Cường cũng dự đoán với mức tăng thuế đột ngột sẽ thất thu thuế là 15-17 nghìn tỷ đồng do buôn lậu.

Cải cách thuế cần song hành cùng mục tiêu giảm sử dụng thuốc lá

Thuế TTĐB là công cụ để định hướng tiêu dùng, hạn chế tiêu dùng đối với sản phẩm thuốc lá. Tuy nhiên, nếu chỉ đơn thuần dựa vào công cụ kinh tế là tăng thuế để hạn chế tiêu dùng đối với thuốc lá thì sẽ không thành công.

Đây cũng vẫn là quan điểm mà ông Cường đã chia sẻ trong Tọa đàm trên Truyền hình Quốc hội. Ông cho rằng, tăng thuế phải đề ra lộ trình để Việt Nam có thể dùng công cụ thuế song song với việc gia tăng các hoạt động tuyên truyền để giáo dục và sử dụng các biện pháp hành chính khác đi kèm để giảm thiểu các tác động tiêu cực do quá trình tăng thuế.

Có cùng quan điểm với ông Cường đối với việc hạn chế tiêu dùng đối với thuốc lá không chỉ đơn thuần dựa vào tăng thuế, ông Dương cũng nhấn mạnh, một chính sách đối với thuốc lá cần đảm bảo đạt hiệu quả toàn diện.

Đối chiếu quan điểm trên với thực trạng tại nước ta, Việt Nam hiện nay có tỷ lệ hút thuốc lá tập trung chủ yếu ở nhóm thu nhập thấp. Việc tăng giá thuốc lá hợp pháp cao đột ngột do thuế TTĐB tăng sốc sẽ không khiến người tiêu dùng từ bỏ hút thuốc ngay mà sẽ khiến họ tìm đến nguồn thuốc lá bất hợp pháp với giá tiền thấp hơn rất nhiều so với thuốc lá hợp pháp.

Chưa kể, thuốc lá bất hợp pháp là sản phẩm không được kiểm định chất lượng, có hàm lượng tar và nicotine cao vượt mức cho phép, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe người tiêu dùng. Và như vậy, mục tiêu của Chính phủ về hạn chế tiêu dùng thuốc lá sẽ không đạt được.

Một minh chứng rõ nét cho luận điểm trên chính là Malaysia. Đây cũng là một quốc gia có tỷ lệ hút thuốc cao, vì thế một trong những phương án mà Chính phủ đưa ra để giải quyết tình trạng này là tăng thuế để khiến thuốc lá trở nên đắt đỏ hơn. 

Điều đó làm cho thuốc lá hợp pháp trở nên rất đắt tiền, đặc biệt đối với nhóm thu nhập thấp, đây là nhóm có tỉ lệ người hút thuốc khá cao. Tuy nhiên, giá thuốc lá hợp pháp càng cao thì càng khiến nhu cầu thuốc lá lậu tăng cao, dẫn đến số lượng hàng nhập lậu vào Malaysia ngày càng gia tăng, điều này đã đi ngược với mục tiêu giảm tỉ lệ hút thuốc mà Chính phủ Malaysia đã đặt ra", ông Pankajkumar – Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Dữ liệu đo lường và Thông tin tại Malaysia chia sẻ.

Ông còn cho biết thêm, vào cuối năm 2020, hoạt động buôn bán thuốc lá bất hợp pháp đã gia tăng đến mức gần 2/3 tổng số thuốc lá bán ở Malaysia. Dù trong thời gian qua, Chính phủ Malaysia đã nỗ lực đưa ra các biện pháp nhằm giảm tỷ lệ buôn bán bất hợp pháp nhưng con số giảm vẫn không đáng kể.

Từ những phân tích trên cho thấy, cả hai phương án tăng thuế TTĐB được đề xuất bởi Bộ Tài chính được cho là có thể có tác động tiêu cực đến mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá, thu ngân sách trong dài hạn do thuốc lá lậu, cũng như vấn đề an sinh xã hội đối với người lao động trong ngành và người nông dân trong chuỗi cung ứng. Vì vậy, Việt Nam cần cân nhắc lộ trình tăng thuế là cần thiết.